این شگفتی دنیای باستان را بیشتر به معبد دیانا می شناسند. معبد آرتمیس در اِفِسوس، شهری باستانی در یونان که در حدود ۵۰ کیلومتری ازمیر ترکیه واقع شده است، قرار دارد. این معبد به آرتمیس الهه یونانیِ دوشیزه و شکارچی، خواهر دوقولوی آپولو اهدا شده است.
این الوهیت در دوران یونان کهن به عنوان نماد باروری بود. آرتمیس یونانی اندکی با اِفِسوسی فرق دارد. الهه افسوسی نماد باروری و یونانی اش الهه شکار بود. اعتقاد بر این است که پرستش الهه افسوسی چندین قرن قبل تراز الهه یونانی می باشد. احتمالا پرستش آرتمیس ریشه در پرستش اِفِسوسیان دارد. معبد از عصر برنز چندین بار ساخته و ویران و بازسازی شد. با این حال جز هفت عجایب دنیاست که پروژه ای ۱۲۰ ساله از دوران کروسوس لیدیا بود.
آنتی پاتر صیدانی معبد آرتمیس را با این کلمات توصیف می کند :
من در طول عمر خود زیبایی های بیشماری را دیدم. نظیر دیوار بلند بابل که به جاده ای ارابه رو متصل بود، مجسمه زئوس آلفیوس، باغ های معلق، مجسمه بسیار عظیم خورشید، هرم بلندی که معلق بود و حرکت می کرد، مقبره وسیع ماسلوس. اما زیبایی و شکوه خانه آرتمیس که گویی سوار بر ابر ها بود بجز اولمپیوس نسبت به بقیه جاهای دیدنی بسیار چشم گیر و دلنواز بود.
اما تعریفی که پلینی از آنجا کرد دقیق تر بنظر می رسد:
معبد ۱۱۵ متر درازا و ۵۵ متر پهنا دارد و سه مرتبه از پارت نون آتن بزرگ تر است. و عمده ساختمان آن از سنگ مرمر است که با ۱۲۷ ستون احاطه شده و هر ستون ۱۸ متر ارتفاع دارد. آنجا دائما توسط کشیش ها، راهبه ها، موزیسین ها و آکروبات باز ها پر شده است.
تاریخچه
حرم مقدس آرتمیس قبل از اینکه بعنوان یکی از عجایب هفتگانه در نظر گرفته شود، قرن های متمادی به عنوان مرکز مذهبی مهمی استفاده می شد. داستان های یونان باستان منشا پرستش آرتمیس در اِفِسوس را به آمازونی های افسانه ای نسبت می دهد. تا قبل از جنگ جهانی اول بر اثر کاووش های باستان شناسان، سه معبد متوالی که در یک مکان روی هم قرار گرفته اند، کشف شد. هر چند این معبد در حدود ۵۵۰ قبل از میلاد به فرمان شاه لیدیا کروسوس به دست معمار کریتان کرسیفرون و پسرش ساخته شده بود.
معبد آرتمیس بیش از ۱۰۰۰ مورد از مجسمه های هنرمندان معروف نظیر پولیکلیتوس، فیدیاس، فرادمون و کریسیلاس را در خود جای داده بود. بسیاری از مجسمه ها از آمازونی هایی بود که بر طبق افسانه ها، اِفِسوس را بنا نهادند. امروزه بسیاری از نقش برجسته هایی که برای تزیین ستون ها به کار می رفت در موزه بریتانیا نگهداری می شود. بخاطر این که مکان معبد در یک منطقه بسیار مهم اقتصادی واقع شده بود، از دیرباز توریست های زیادی را جذب خود می کرد. همین طور زائران، تاجران و پادشاهانی که به الهه های معبد جواهرات و کالا های گران بها هدیه می دادند.
طبق کتاب مقدس “اعمال” جان (در قرن دوم) یکی از حواریون در معبد آرتمیس برای بیرون راندن شیاطین دست به نیایش زد و ناگهان محراب آرتمیس فرو ریخت و به تکه های بیشماری بدل گشت و نصف معبد ویران شد. در همان لحظه بسیاری از اِفِسوسیان مسیحی شدند. در قرن چهارم اکثر افسوسیان به دین مسیح ایمان آوردند و در سال ۳۹۱ معابد مشکران به فرمان امپراطوری روم بسته شد. سرانجام معبد در سال ۴۰۱ میلادی توسط گروهی از مردم به رهبری سنت جان کریستوم ویران گشت و بسیاری از سنگ هایش صرف ساختن بنا های دیگر، منجمله مسجد معروف ایا صوفیه شد.
مکان معبد در سال ۱۸۶۹ به مدد هیئت اعزامی موزه بریتانیا، کشف شد. با شروع قرن بیستم، بسیاری از قطعات بجای مانده از معبد آرتمیس پیدا شد و در ساختن اتاق اِفِسوسیان در موزه بریتانیا بکار رفت. امروزه در مکان اصلی معبد فقط چندین ستون و تعدادی قطعه سنگ یافت می شود.